U okviru projekta „Njene priča je i tvoja priča, univerzalne vrednosti ženske evropske književnosti“, koji je podržala Kreativna Evropa, održava se regionalna radionica pisanja književne kritike „Mlada Evropa čita“. Biće održano šest radionica na kojima će predavačice i predavači iz regiona razgovarati s učesnicama i učesnicima o knjigama objavljenim u okviru projekta, a nakon svake radionice biće odabrana jedna kritika koju će objaviti partnerski portali iz projekta iz Srbije, Crne Gore, Hrvatske, Slovenije i Bosne i Hercegovine.
Na prvoj radionici govorilo se o romanu Godine nobelovke Ani Erno, a predavačica je bila Ljubica Pupezin, osnivačica izdavačke kuće Štrik. I ovog puta ona je napravila izuzetak i izabrala tri kritike za objavljivanje koje možete pročitati u produžetku.
Očuvati sticaj okolnosti: (kontra)efekat u knjizi Godine Ani Erno
(Ani Erno, Godine, prevela s francuskog Jelena Stakić, Beograd: Štrik, 2023)
Piše: Stanislava Paunović
Francuska književnica Ani Erno, zahvaljujući sada već sedam prevoda objavljenih u izdavačkoj kući Štrik, u protekle dve godine stiče novu publiku među srpskim čitateljkama i čitaocima. Uz nova izdanja i prevode, intenzivirano čitalačko interesovanje svakako je motivisano i Nobelovom nagradom za književnost, koja je spisateljici dodeljena 2022. godine. Sa svešću o političkim konotacijama pomenute nagrade, te o dominantno muškoj tradiciji nagrađivanih, a time i kanonizovanih pisaca svetske baštine, odluka o afirmaciji dosledno levo orijentisane autorke, kakva je, prema Svetlani Slapšak, upravo Ani Erno, izazvala je brojne reakcije u čitalačkoj recepciji.
U kontekstu dela Ani Erno, Slapšak ističe kako „nepokolebljivi feminizam, socijalna svest, jasno levo opredeljenje“ nikada nisu bili in u književnosti, dok pitanje odnosa muške nagrade i feminističke knjige pokreće i urednica Ljubica Pupezin u pogovoru za Štrikovo izdanje knjige Godine, koju vidi kao magnum opus autorkinog književnog rada, izražavajući nadu da takvim vrednosnim gestom tradicionalno orijentisana institucija Nobelove nagrade ipak pokazuje volju ka promeni.
No, uprkos levičarskoj ideološkoj okosnici Godina, treba uzeti u obzir i način na koji je knjiga oblikovana, a pripovedanje izvedeno. Naime, obuhvativši period od 40-ih godina 20. veka, zaključno sa prvom decenijom 21. veka, Godine po svojoj težnji ka totalitetu i posredovanju dubine vremena, te prelamanju kolektivnog kroz lično iskustvo – putem 1. lica množine, linearne naracije, brojnih kataloga neiscrpnih informacija o proživljenom vremenu, prstenastom strukturom, uvodnim citatima, verom u sponu književnosti i sećanja, te potrebom da se svet rečima sačuva od zaborava – odgovara visokomodernističkom tipu romana druge polovine dvadesetog veka. Kako takav način komponovanja knjige-totaliteta već ima književno-istorijsku težinu i potvrdu, i lako se nadovezuje na pominjanu mušku tradiciju pisanja, deluje da u tom smislu ovaj roman, kao magnum opus udovoljava tradicionalnom ukusu Nobelovog komiteta. Fotografske okosnice, dokumentarna građa, autofikcija, metatekstualna promatranja pisanja, lišenost radnje i tematska fragmentarnost toka romana, podsećaju, na primer, na porodični cirkus Danila Kiša, a pogotovu na odeljke „Slike sa putovanja“ iz romana Peščanik (1972).
Težnja ka univerzalizaciji iskustva putem pripovedanja, vezivana često za muško stvaralaštvo, prisutna je u romanu kroz prvo lice množine, kroz koje je većina teksta izneta i, na taj način, uzdignuta emotivno do svojevrsnog patosa i svečanog prizvuka kolektivnog iskustva. Ipak, naizgled neutralno prvo lice množine ubrzo se čitaocima, putem odgovarajućih glagolskih oblika, zamenica i uspelog prevoda Jelene Stakić, otkriva kao ženski pripovedački glas. U tom kontekstu, preuzimanje tradicionalnih oblika pripovedanja i strukture romana, sa težnjom ka univerzalnosti, radi prelamanja kolektivnog iskustva kroz žensku perspektivu, u ovom romanu može se posmatrati i kao subverzivni gest prisvajanja, resemantizacije i revalorizacije tradicionalno muških književnih oblika, kao sugestija da je ženska perspektiva jednako univerzalna. Slično tome, prvobitni utisak da je pred čitaocima roman o stasavanju generacije (žena) i sam se, u određenoj meri, ispostavlja varljivim, kako kroz tekst raste svest o ograničenjima individualne perspektive kroz koju se mesto, vreme i društvena stremljenja prelamaju tokom pripovedanja, stvarajući složen odnos maskiranja individualnog iskustva kolektivnim, i obrnuto. U tom kontekstu, Godine mogu da se tumače i kroz klasnu perspektivu, postavljajući pitanje u kojoj meri je svet dela predstavljen i omeđen pozicijom žene poreklom iz radničke porodice, koja kroz odrastanje prelazi iz jednog u drugi društveni milje, radi sticanja imućnijeg statusa, klackajući se na granici nepripadanja niti radničkom niti buržoaskom sloju, da bi iznova sa stabilnom i komfornom materijalnom pozicijom politički osvestila pitanja i probleme radnih prava, nejednake raspodele dobara, i slično.
Metatekstualna eksplikacija odabranog lica pripovedanja, kao mešavina 1. lica množine i 3. lica jednine i množine, odgovara težnji da se i kroz formu teksta, a ne samo njegov sadržaj, individualni život dovede u vezu sa vremenom i sticajem okolnosti koji ga oblikuju. Tim postupkom se ukazuje na nepostojanost čvrstih granica između privatnog i javnog iskustva, sa svešću da lično ujedno jeste i političko. Iako se pripovedanjem u mi-formi u početku uspostavlja određeni zalet i naboj pri čitanju, putem stihijskog nizanja slika i fragmenata, krećući se ka (ne)izvesnoj kulminaciji u očekivanjima čitalaca – značajniji prekid ili promena stilskog toka u romanu ipak izostaju, što u određenoj meri dovodi do zamora pred novim nabrajanjima retorički povišenih mi-konstrukcija. Inicijalna začaranost atipičnim stilskim postupkom tako postepeno gubi na snazi, zamenjena neretko monotonim variranjem kataloga reklama, političkih dešavanja i kulturnih uticaja različitih vremenskih perioda, što može demotivisati od daljeg čitanja.
Iako taloženje impresivne količine referenci na najrazličitija područja ljudskih iskustava u nizu od 60-ak godina ima za cilj da sačuva iskustva kojim preti zaborav u novoj, digitalnoj fazi neoliberalnog kapitalizma – obilje informacija gotovo da ima kontraefekat pri čitanju. U skladu sa opisivanim manifestacijama konzumerističkog pogleda na svet, retko šta od informacija o dijahronijskom razvoju francuskog društvenog života ostaje da traje u svesti čitalaca, izuzev nekoliko odeljaka i istorijskih događaja koji su bili prelomni po stasavanje pripovedačice, poput protesta ’68. ili ’81. godine, ili 11. septembra 2001. godine.
Ipak, istrajnost u čitanju omogućava usmeravanje na složene, isprepletane slojeve ideja koje prožimaju delo i koje nude brojne perspektive za dublje čitanje romana, kao što su: odnos prema Drugom u kontekstu migracija, seksualno oslobađanje i prava žena, kontracepcija (pilule), abortus i surogat majčinstvo, prava radnika, zdravstveno osiguranje, HIV i lgbt+ prava itd. Vaganje između zanosa za promenom, potrebe da se prati i zna sve što se događa u različitim delovima sveta, i letargičnog mirenja sa prilikama, uz preostalu snagu za nošenje sa svakodnevnim obavezama – jedan je od aspekata sa kojim čitaoci najrazličitijih uzrasta mogu da saosećaju, nalazeći mnogo od ličnih nadanja i razočaranja među redovima Godina.
Zadržavanje pripovedanja na ’68. godini, uz produbljivanje ličnih i kolektivnih zanosa vremena, čini taj fragment jednim od najupečatljivijih u knjizi, u skladu sa ulogom koju ima u subjektivnom doživljaju vremena naratorskog glasa. Slično tome, svođenje bilansa iskustva u novom milenijumu pred sam kraj knjige, predstavlja redak a vredan uvid u intimni život pripovedačice, nudeći neposredniji, nežni, emotivni, ali ne i patetični niz sećanja koji ostaje sa čitaocima i po završetku knjige. Izuzev usputnih napomena i komentara koji grebu po površini psihološke dubine individualne perspektive kroz koju je svet dela prelomljen, u romanu jedva da ima razrađenijih uvida u personalne odnose sa drugima, poput (bivšeg) muža, ljubavnika, roditelja, dece, dok odsustvo pominjanja značajnih prijateljstava u 60 godina života takođe zapada za oko. Iako, šire gledano, u književnoj mreži dela Ani Erno ima drugih, kraćih romana koji razrađuju pomenute međuljudske odnose, mnogi čitaoci možda neće biti upoznati sa njima, niti je nužno da se njen opus čita samo (u autofikcijskom ključu) kao jedna uvezana mega-priča. Iako poetički opravdano težnjom ka kolektivnom, u čitanju Godina nedostaje više takvih, slobodnijih momenata, jednako konstitutivnih kako za pojedinačni život tako i život pojedinca uopšte.
Godine Ani Erno, kroz jasno koncipiranu strukturu i nameru pisanja – u funkciji sećanja – u svojoj težnji ka sveobuhvatnosti nude brojne relevantne teme za promišljanje i proživljavanje. Bogatstvo sadržaja i drugačiji ton pripovedanja, zbog (preterane) doslednosti u izvedbi, postepeno gube na svojoj efektnosti, te mogu povremeno delovati preplavljujuće i umarajuće tokom čitanja. Pojedini fragmenti poput uvodnih i završnih sekvenci prstenaste strukture, popisa ličnih, intimnijih događaja u novom milenijumu i individualno-kolektivnog značaja ’68. godine, kojima je posvećeno više pripovedačkog prostora za emotivno i psihološko produbljivanje teksta, predstavljaju najupečatljivije delova romana, izvanredno jezički i stilski ostvarene u prevodu Jelene Stakić.
PAMĆENJE I OVJEKOVJEČENJE OPŠTEG KROZ POJEDINAČNO U ROMANU „GODINE“ ANI ERNO
Piše: Ardijan Morankić
Godine, poput svega što jenjava, nestaje, prestaje – odlaze, isparavaju poput zamisli, neke bivaju zanavijek mrtve, a neke oživljavaju u sjećanjima: kao slike iz godina rata, iz godina djetinjstva, iz godina mladalačke lakomislene raspomamljenosti duha, sve se da povratiti u oblik sjećanja, sve – dok se posve ne zaboravi.
Ani Erno, kolosalnim romanom „Godine“, izvela je književni ergon epohe, napisala roman koji se da iščitavati kao konstrukt što bilježi i obilježava pokoljenje, obuhvata konkretan period – drugu polovinu dvadesetog vijeka i početak dvadeset prvog –, i vrši svoj poglaviti cilj i zadatak, da pamti i ovjekovječi.
Magnum opus „Godine“, objavljen 2008, osim što je iskaz pojedinačnog, ličnog, on je i socijalno angažovani usklik koji progovara istine više od onih pukih činjeničnih, ili onih što proizlaze iz pristrasnih, neobjektivnih tvrdnji utemeljenih na ispraznim, slijepim uvjerenjima upravljača historije; roman je stoga nazvan autosociofikcijom, jerbo je roman de facto autofikcija, pa jošte uz društvenu dimenziju, uprav sinteza opšteg i pojedinačnog – ličnog koje označava zajedničko, i vice versa. Upitno je da li je riječ uopšte o romanu; može li se konglomerat dokumentarizma, autobiografskog, nefabularnog pripovijedanja, nazvati romanom? Roman je ono što nužno sadrži osu oko koje se kreće tekst, u kojoj tekst nalazi uporište, on (roman), ergo, time determiniše sopstvenu strukturu i formu, a Erno kazuje o razvoju ličnosti, oblikovanju persone kao pojedinačno relevantne, govori o ženi i ženskom iskustvu, čovjeku naspram povijesti, i to kroz pripovijest koja u svom disperzitetu obrazuje romanesknost.
U stalnoj korešpondenciji sa prolaznošću, Ani Erno će se – kako kaže na jednom mjestu – „zagledati u sebe samo da bi i tamo pronašla svet, pamćenje i imaginarno minulih dana tog sveta, uhvatila promenu ideja, verovanja i osećajnosti, preobražaj osoba i subjekta koje je doživela, a koji možda nisu ništa spram onih koje će doživeti njena unuka i svi koji budu živi 2070. Slediće osećaje koji su već tu, još bez imena, kao što je ovaj koji je tera da piše.“, i pronaći će vremensko sklonište pisanja, procesa pamćenja, a svojim osjećajem koje je tjera da piše potvrdiće sebe kao autorku koja u književnosti biva iz objektivne nužnosti, predskazanja što je definisalo, podalo joj dar, a ona odgovorila osjetivši, i time se još većma približila Istini, ne stavši na gnoseološkom hodosu.
Vodeći se mišlju očuvanja vremena „u kojem više nikada nećemo biti“, Erno potvrđuje ono Hajdegerovo da je jezik kuća bitka. Ukoliko se naspram bitka postavi ništavilo, dâ se utvrditi kako je jezikom mogućno prenebregnuti ništavilo, jer, kako je čovjek biće jezika, jedino utemeljenje bitisanja, onog punosvjesnog postojanja, jeste uprav u jeziku, u pisanju, ili, kako Erno to uobličuje: „predstava izlivanja svetlosti i senke preko lica“, e da bi u ukupnosti toga iznikao zapis za vjeki vjekov – zapis kao vječaj. Istina da se pisanjem doseže besmrtnost, da se dolazi, ili, u najmanju ruku, približava, suštastvenom, potvrđena je i iskazom vlasnika knjižare Viktora (iz „Blizanačke trilogije“ Agote Krištof), koji na jednom mjestu kaže: „Ubeđen sam da je svako ljudsko biće rođeno da napiše jednu knjigu, i ni zbog čega drugog. Genijalnu knjigu ili osrednju knjigu, nevažno je, ali onaj ko ne bude napisao ništa, on je izgubljeno biće, on je samo prominuo zemljom ne ostavivši traga.“
Ani Erno trag je ostavila, ona neće tek tako prominuti zemljom; i ne samo ona – na imanentnom planu, kako je roman „Godine“ odzvonio glasom svih onih u čije je ime Erno koristila prvo lice množine opisujući sebe, prominuti ovom zemljom, „ne ostavivši traga“, neće ni svi kojima je mjesto nađeno u tome „mi“, stoga je zuka što oglašava i označava postojanje potvrdila zamah kolektiviteta romana Ani Erno koji porobljuje sve neslobode, nepostojanja, prominuća i pokušaje zaborava; „kolektivno pamćenje zapamćeno u pojedinačnom“, pa preneseno u materijalni oblik, zapis, obuhvata vrijeme bića kao pojedinačnog, time obujmivši i zajedničko, kolektivno pamćenje.
Kaže Erno na jednom mjestu: „Onim što je ovaj svet utisnuo u nju i njene savremenike poslužiće se da rekonstruiše jedno zajedničko vreme, ono što je iz davnina doklizilo do danas – da bi, pronašavši kolektivno pamćenje zapamćeno u pojedinačnom, dočarala proživljenu dimenziju Istorije.“
Otisak prošlosti oblikuje otisak postojanja čovjeka u sadašnjosti, stoga je čovjek u neprestanom odnosu prema historiji, prošlosti, pripovijesti i vremenu, te je, prema tome, efemernost bića u stalnoj dihotomiji da li će preći u polje bitka, delati tako da ostvari punoživotni, punosvjesni modus trajanja, ili će preći u polje ništavila, tog zanosnog Zefira kroz čiju se magluštinu ukazuju šake Historije koja u nehatu slučaja odvodi u ispraznost i zaborav.
svačija lična istorija
Ani Erno: Godine, Štrik: 2023. Prevod: Jelena Stakić
Piše: Emilija Vučićević
U gotovo svakom prikazu ili kritičkom tekstu nastalom povodom romana Godine, odnedavne nobelovke Ani Erno, skreće se pažnja na osnovne koordinate vremensko-prostornog prostiranja sadržaja knjige, potom na jasno označene i uhvatljive narativne perspektive, kao i na fluidnu žanrovsku hibridnost. Naime, Erno hronološki obrađuje period od četrdesetih godina dvadesetog veka, do kraja prve decenije dvadeset prvog veka, tj. do trenutka objavljivanja knjige (2008); iako autofikcijska, perspektiva ne preuzima ich formu, već progovara u trećem licu (ona, ponekad u množini: one, oni), ili u prvom licu množine, kada govori o generaciji sa kojom se identifikuje (mi); najzad, roman ima elemente hronike, dnevničkog zapisa, autobiografije, lične i kulturne istorije, ali i bildungsromana, romana o vremenu, fikcije u onoj meri u kojoj je svako sećanje – domišljanje.
Sve navedeno relativno je lako uočiti i mapirati usled činjenice da je jedna od osnovnih karakterisitika Godina – metapoetičnost. Sa prolaskom vremena-pasusa, stasavanjem junakinje formira se i autorska meta-instanca (ili, sled odaljavanja Ja u Ona, preciznije: meta-distanca), koja komentariše stasavanje knjige. U tom smislu, odrastanje-starenje junakinje simultano je nastajanju i dovršavanju teksta, što se očituje učestalijim metapoetičkim pasažima pri kraju knjige, tj. pri pibližavajnu sadašnjosti u kojoj Godine postoje. Tekst se gradi na podlozi drugih tekstova, privatnih i javnih, pisanih, auditivnih i vizuelnih – od intimnog dnevnika, lektire, robnih marki, emisija, refrena i slogana sa reklama, protesta i političkih kampanja, muzike na gramofonu pa vokmenu, do žargonizama i drugih varijanti jezika koji se i sam menja kroz vreme. Na taj način, čitanje Godina kao bildungsroman mora uzeti u obzir i odrastanje junakinje-spisateljice, i Nje i Njenog teksta.
Ipak, pored metapoetskih elemenata koji se učestalije javljaju pri kraju, postupak je uglavnom stabilan, i na izvestan način – monoton (da je Erno odrastala na našim prostorima verujem da bi Bajaga bio ugrađen u niti narativa kao pop-kulturna referenca koja poručuje da godine prolaze sigurnim korakom). Kako meta-distanca navodi, postoji tendencija da se predoči „tok istorije prekidan u pravilnim razmacima, ipak, fotografijama i sekvencama filmova koje će hvatati sukcesivne telesne oblike i društvene stavove njenog bića – isprekidan zaustavljenim kadrovima sećanja“, pri čemu kao osnovnu problematiku naracije izdvaja ,,uvek iste teškoće: kako istovremeno predstaviti i prolazak istorijskog vremena, promenu pojava i ideja, običaja, i intimu te žene, kako uskalditi fresku četrdeset pet godina života i traganje za sobom van istorije“.
U relativno pravilnim razmacima smenjuje se ekfraza sa kataloškim lokalizovanjem i kontekstualizovanjem predstavljenih životnih doba junakinje u konkretan istorijski tok, pri čemu se sa jedne strane suptilno oglašava intima devojčice-devojke-žene opisane na fotografijama i kasnije – kućnim video-snimcima, dok se, sa druge strane, komentariše društveno-politička realnost prožeta kulturnom istorijom i turbulencijama pri usponu i krahu ideja druge polovine dvadesetog veka. ,,Glavna joj je briga između ’ja’ i ’ona’“, no, kako joj deluje da ,,u ’ja’ ima previše neprekidnosti, nečeg skučenog i zagušljivog“, odlučuje se za ,,ona“, iako ima ,,previše spoljašnjosti, udaljavanja“. I zaista, o Njoj ne saznajemo gotovo ništa neposredno lično i krajnje intimno. Erno se od svake (auto)fiktivne sebe distancira zamenicom, ali i jako preciznim, kratkim i svedenim rečenicama (npr. ,,Oseća se veoma usamljeno“), koje ne zalaze u tumačenje, već beleže, fiksiraju i imenuju stvarnost, i tek ponekad i vrlo svedeno – osećanja. U kovitlacu referenci na političku istoriju Francuske, na lance prodavnica, marke uređaja i svenadiruće elemente svakodnevnice koji će, s vremenom,postajati sve manje poznati (ne-evropskom) čitaocu ili čitateljki, postavlja se pitanje – gde je univerzalni aspekt intime junakinje? Žašto je njena priča i moja priča?
Dominantno osećanje koje koketira sa istorijskim kontekstom i personalizuje naraciju jeste osećanje vremena. Uprkos upornom postupku, Erno dinamično konceptualizuje različita vremenâ, kojima razotkriva višeslojni (samo)doživljaj pojedinca u svetu, koji je autentično Njen, ali i univerzalno naš. Vreme romana je istovremeno i žensko vreme, vreme dece i vreme pokojnika, ,,vreme od pre“, vreme stvari, zajedničko vreme i pojedinačno vreme. U kontekstu ženskog vremena, otkriva se element intimnog, univerzalno-ženskog iskustva odvojenog od istorijskog (muškog?) protoka vremena: ,,Živele su u dva različita vremena, vremenu svih – pripremi izlaganja za ispit, letovanja, i hirovitog, pretećeg vremena, uvek spremnog da stane – ubitačnog vremena svoje krvi“. Menstruacija, kontracepcija, seksualnost, objektivizacija ženskog tela, ilegalni abortus, pilule, kancer dojke, rodne uloge, neplaćeni kućni rad – elementi su koji kod Erno konstantno markiraju žensko vreme, što zadobija karakter univerzalnog, mimo-istorijskog.
Drugi doživljaj vremena vezan je za ,,vreme dece i vreme pokojnika“, pri čemu se, zavisno od hronotopa, posmatra jedna ili druga perspektiva: deteta prema roditeljima, i roditelja (razvedene majke) prema deci. U tom aspektu Erno uspeva da razvije dva paralelna odrastanja – svoje generacije i generacije svoje dece – i u kontrastu predstavi sa jedne strane ne-slobodu odlučivanja o svom telu i svojoj budućnosti sled religioznih i društvenih pritisaka, i sa druge strane slobodu (ženskog) tela da bude, ne/rađa, slobodu žene da učestvuje u političkim odlukama, o svom radnom vremenu, seksualnom životu i sličnom. Zanimljivo je, pritom, da ,,vreme pokojnika“ kod Erno vrlo retko podrazumeva trenutke smrti porodično ili telesno bližnjih, već daleko češće – smrti pojedinki i pojedinaca koji su joj intelektualno-književni srodnici, poput Barta, Sartra, De Bovoar, Fukoa, Burdjea i drugih. Na taj način, Erno se smešta u jednu intelektualnu i ideološku tradiciju, koja je egzistencijalistička, feministička, (post)strukturalistička i marksistička.
Treći koncept tiče se ,,vremena stvari“ koje su kod Erno sinonim za razvoj tehnologije, uslova proizvodnje i vrtoglavice konzumerzima, kao i efekta koji novost prestaje da dobija s vremenom stvari, koje agresivno nadire. Još jedan aspekt u kom se očituje ,,vreme stvari“ predstavlja brzina protoka vremena – koja se kreće od sporog, detinje-imaginarnog doba u kojem je ,,bicikl mera brzine života“, do ubrzane internet-ere, u kojoj je ,,klik mišem po ekranu mera vremena“. Na taj način, predmeti, osim što imaju svoje vreme, služe i kao mera vremena, instanca u odnosu na koju se javlja osećaj protoka, prolaznosti, zamenljivosti, (ne)upotrebljivosti, konačnosti.
Objektivno vreme ,,koje protiče kroz nju“, iako sadrži popis većine relevatnih događaja, zapravo predstavlja izbor – ideološki, idejni, senzibilitetski – koji je postavlja na stranu margine (migranata, radnika, žena, kolonizovanih). Lična istorija je u Godinama intelektualna istorija jednog senzibiliteta osetljivog za Drugog, za Nju, za pravdu uprkos melanholičnom i egzistencijalističkom osećaju svenadiruće prolaznosti. Kako naglašava jakim mestima u knjizi (naslovom, uvodnim citatima, prvom i poslednjom rečenicom), Erno je svesna da će ,,sve slike nestati“, te pokušava da ,,sačuva nešto od vremena u kom više nikada nećemo biti“. Ipak, uprkos tom vremenu, tom konkretno omeđenom istorijskom razdoblju, na površinu probija subjektivni ,,osećaj-palimpsest“ koji sabira sva vremena u jedan trenutak, i jednu neveliku knjigu, i koji daje Ernoinoj priči univerzalnu vrednost, i mogućnost vanvremenskog saosećanja.
